روند بهبود امور زردشتیان ایران و حذف جزیه از ایشان در دورة ناصرالدین شاه (باتکیه بر اسناد نویافته در یزد)

جزیه، یکی از وجوه نظام مالیاتی بود که بر اقلیت‌های دینی اعمال می‌شد. سیر تحوّلاتی که طی دورة قاجار در ایران رخ داد، به ویژه ارتباط با خارجی‌ها منجر به حذف بسیاری از سازوکارها در رابطه با اقلیت‌های دینی شد. جزیه نمونة بارز این تحوّلات است. البته در آغاز نوگرایی در ایران به همت میرزا عیسی قائم مقام و احتمالاً به درخواست اروپائیان، جزیه از اقلیت مسیحی ایران برداشته شد، امّا زردشتیان به شدّت از این رویّه رنج می‌بردند، زیرا علاوه بر جزیه، انواع و اقسام تحمیلات بر آنان روا داشته می‌شد. افزایش رفت و آمدها به خارج از کشور منجر به اطلاع پارسیان هند از اوضاع رقّت‌بار هم‌کیشان خود شد؛ آنان با «ایجاد انجمن رفاه زردشتیان» و به دنبال آن بنگاه‌های خیریه و فرستادن نماینده‌ای از جانب خود به ایران، مجدّانه برای بهبود وضعیت زرتشتیان کوشیدند. مانکجی نماینـدة پارسیان به ایران آمد و با پرداخت مبالغ هنگفت توانست طی بیش از سه دهه تلاش نه تنها جزیه را از زردشتیان بردارد، بلکه با حمایت‌های همه جانبه، سطح فکری، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی آنان را نیز بالا برد. مقالة حاضر بر پایة اسنادی نوشته شده که اصل آنها در اختیار نگارنده است و تاکنون انتشار نیافته است.